المفردات فی غریب القرآن (کتاب)
| نویسنده | راغب اصفهانی |
| موضوع | فرهنگ واژه‌های قرآن |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | ۱ |
| تحقيق | صفوان عدنان داوودی |
|
| |
«المفردات فى غریب القرآن» یا «مفردات الفاظ قرآن»، از مهمترین واژه‌نامه‌های قرآنى به زبان عربى، تألیف راغب اصفهانى در قرن ۵ قمری است. وی با نگارش «مفردات» در جهت تبیین و توضیح واژگان آیات الهی گامی بلند برداشت. این اثر به فارسى هم ترجمه شده است.
روش تفسیرى
مسلک راغب اصفهانی در این واژه‌نامه که بر بنیاد مواد اصلى کلمه سامان داده شده، چنین است که نخست ماده را با معناى حقیقى‌اش مى‌آورد، آنگاه مشتقات آن را یاد مى‌کند، سپس معانى مجازى را با تبیین علاقه حقیقت و مجاز عرضه مى‌دارد. وى بر این همه اولا از قرآن، ثانیا از حدیث و ثالثا از سروده‌ها و اقوال عرب گواه مى‌جوید.
او همچنین به یاد کرد قرائات وارده، اقوال صحابه و تابعین و حکماء و نیز تفسیر قرآن به قرآن دست مى‌یازد. به عنوان نمونه در ماده «خبث»، ابتدا معناى حقیقى آن را ذکر مى‌کند، «الخبت: المطمئن من الارض و...». سپس معناى مجازى را متعرض مى‌شود، «ثم استعمل الاخبات استعمال اللین والتواضع». بعد از آن علاقه حقیقت و مجاز را بازگو مى‌کند: «والعلاقة بینهما المشابهة»، پس از آن تفسیر قرآن به قرآن را نمایان مى‌دارد، «قال الله تعالى: «وَأَخْبَتُوا إِلَىٰ رَبِّهِمْ» (سوره هود/۲۳)، و قال: « وَبَشِّرِ الْمُخْبِتِینَ» (سوره حج/۲۴) أى المتواضعین، نحو «لَا یسْتَکبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِهِ» (سوره اعراف/۲۰۶)». در ادامه جلوه‌اى دیگر از تفسیر قرآن به قرآن را نشان مى‌دهد و مى‌نویسد: «و قوله تعالى «فَتُخْبِتَ لَهُ قُلُوبُهُمْ» (سوره حج/۵۴) أى: تلین و تخشع. والاخبات هنا قریب من الهبوط فى قوله تعالى: « وَإِنَّ مِنْهَا لَمَا یهْبِطُ مِنْ خَشْیةِ اللَّهِ» (سوره بقره/۷۴)».
با این مثال مى‌توان بیان داشت که مفردات راغب خود تفسیرى پربار و عمیق و مختصر است و فوائد گوناگونى را داراست. گاه به نقد و ردّ آراء دیگران (با ابراز نظرات و آراء خود) به نیکى مى‌پردازد و در این حوزه از علوم، صاحب مرتبه اجتهاد است.
این کتاب گاهی از تبیین اختصاری واژگان فراتر رفته و چهره تفسیری سودمند به خود گرفته است. راغب در نمودن معنای واژه گان، افزون بر ریشه یابی ادبی و اشتقاقی آن، به آیات همگون توجه می کند و از سنجش آیات با هم می کوشد تا به معنای واژه نزدیک شود. او آگاهی های فرهنگی را نیز گاهی به یاری می گیرد تا در تبیین واژه ها که کلام الهی است، سخنی استوار گفته باشد.
مصادر و منابع کتاب
راغب در «مفردات» به مؤلفات پیشینیان نیز عنایت ویژه‌اى نشان داده و از کتبى چون المجمل فى اللغة (ابن فارس)، الشامل فى اللغة (ابومنصور جبان)، تهذیب الالفاظ (ابن سکیت)، معانى القرآن (فرّاء)، المسائل الحلبیات (ابوعلى فارسى)، معانى القرآن (زجاج)، العین (خلیل بن احمد)، تفسیر ابومسلم اصفهانى، تفسیر غریب القرآن (ابن قتیبة)، کتاب سیبویه، معانى القرآن (اخفش)، مجاز القرآن (ابوعبیدة)، الحجة للقراءات السبعه (فارسى)، غریب الحدیث (ابن قتیبة) و... استفاده نموده است.
او در تفسیر از على بن ابیطالب علیه السلام، امام صادق علیه السلام، ابن عباس، ابن مسعود، عمر بن الخطاب، مجاهد، قتاده، حسن بصرى، شعبى، سفیان و برخى دیگر نقل اقوال مى‌نماید.
همچنین از لغویین مانند: مبرّد، کسائى، سیبویه، یونس، ابوزید، توزى، اصمعى و ابن عربى مطالبى مى‌آورد و در قرائت از حمزه، یعقوب و نقاش، نقل مى‌کند. اقوال جبائى، ابوالقاسم بلخى و ابوبکر علاف را از متکلمین بازگو مى‌نماید و سخنان حکما را بدون ذکر افراد یادآور مى‌شود.
ارزش کتاب
بسیاری از اندیشمندان زبان به ثناى «مفردات» راغب گشوده‌اند، فیروزآبادى گفته: «لا نظیر له فى معناه» و حاجى خلیفه آن را در هر علمى از علوم شرع نافع شمرده است. این اوصاف درباره دانشنامه‌اى که با محدودیت موضوعى‌اش، از نحو و صرف و لغت و تفسیر و قرائات و فقه و منطق و حکمت و اصول فقه و توحید و ادب و نوادر سخن مى‌گوید، چندان مبالغت آمیز نمى‌نماید.
پس از راغب، علماى زیادى از وى متأثر شده، کلام او را نقل نموده‌اند. از جمله فیروزآبادى در «بصائر ذوى التمییز» که بسیارى از عبارات راغب را در آنجا مى‌آورد. همچنین سمین حلبى در «عمدة الحفاظ فى اشرف الالفاظ» که مفردات راغب پایه و اساس کتاب اوست.
زرکشى در «البرهان»، سیوطى در «المزهر»، «الاتقان» و «معترک الاقران»، فخر رازى در تفسیر کبیر، بغدادى در «خزانة الادب»، زبیدى در «تاج العروس»، ابن حجر در «فتح البارى»، آلوسى در «روح المعانى»، ابن قیم در «بدائع الفوائد»، بروسوى در «تفسیر روح البیان» و زمخشرى در «اساس البلاغة»، از روش راغب در بیان معناى حقیقى، سپس مجازى و شواهد آنها بسیار از وى متأثر شده اند.
وضعیت نشر
محقق کتاب، صفوان عدنان داودى، چاپ حاضر را با امداد از چهار نسخه خطى فراهم و تحقیق نموده است. هر یک از نسخه‌ها، به تحقیق اندیشمندى توانا انجام گرفته است، از جمله محمد سید گیلانى، محمد الزهرى الغمراوى، دکتر محمد احمد خلف الله، ندیم مدعشیلى که این خود گویاى اهمیت این کتاب مى‌باشد.
نسخه حاضر که در یک مجلد توسط محقق گرانقدر انجام گرفته، چاپ اول خود را در سال ۱۴۱۲ ه، در انتشارات دارالقلم دمشق و دارالشامیة بیروت پشت سر نهاده است.
این اثر به فارسى هم ترجمه شده و ترجمه جدیدى از آن به قلم جویا جهانبخش در دست آماده‌سازى بوده است. محمد سید گیلانى متوفى ۵۰۲ هجرى ترجمه‌اى بر مفردات راغب داشته که در سال ۱۳۸۱ توسط کتابخانه مرتضوى تهران چاپ و انتشار یافته است.
منابع
- نرم افزار جامع فقه اهل البیت، بخش کتابشناسی، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
- نرم افزار جامع التفاسیر [لوح فشرده]، بخش کتابشناسی.